سؤز اينجي لري
شعرلريزي ،دانيشاراق ،سؤله يه رك يازين.

( حضرت محمد (ص
عشق بوتون خرمن لري اوداچكر

فريدالدين عطار
چوروين ديش چيخارينجا قده ر اضطراب وئرير،قورخولو دوشمن –ين چاره سي ده اون يوخ ائتمك دير.
سايي دان قاباق بير دير ،آمما ساياندان سونرا سونا چاتماز.

شبستري
دوغوم آغريسي قادين اوچون بير درديرسه ،اوشاق اوچون زندانين ييخيلماسي دئمك دير.

مولانا

يازيلي - آغيز ادبياتي

آذربایجان ائل ادبیاتی ، سیاسی- ایجتماعی دوشونجه نین آیناسی
بهروز ایمانی
ایجتماعی و سیاسی مووضوعلار آذربایجان آغیز ادبیاتیندا درین ائتگی بوراخمیشدیر. آرتیق هامیا بللیدیرکی، سیاسی ادبیات آذربایجاندا 19جو عصرین سونو 20جی عصرین اوللرینده اوز یولونون آخرینا دوشموسدور... وایجتماعی آنلاملار ائلین شیفاهی یادداشیندا یاشامیشدیر. آغیز ادبیاتیمیز عصیرلربویو یاشایاراق ، یازیلی سیاسی ادبیاتیمیزا سیلینمز ایزلر بوراخمیشدیر.
یئنیجه آرخادا بوراخدیغیمیز عصرین آذربایجان سیاسی ادبیاتینا،دونیانین سیاسی دوشونجه لری،اوزللیکله آوروپا سیاسی مدنیتی نین ، موعین درجه ده تاثیری اولموشسا دا ، باشقا یوندن ائلیمیزین آغیز ادبیاتی نین ائتگیسی اوندان اوستون اولموشدور. ملانصرالدین مکتبی ،آوروپانین سیاسی مدنیتی ایله چیگین – چیگینه گئتمه سینین بیرینجی سببی،بو مکتبین، کوتله وی اولدوغو وآغیزادبیاتیمیردان بهره لنمه سیدیر. آنجاق بو خوصوصدا آراشدیر مالار وآرتیق فایدالانما ، سایمامازلیق وبیلمزلیکلرله نتیجه لنمیشدیر.
تورک دونیاسیندا و آذربایجان جمهوریتینده ائل ادبیاتینا سیاسی آسقیلارلا باخیلماسی قانع ائدیجی اولمامیشدیر.اومید ائدرک ، کئچمیشیمیزی ، وارلیغیمیزی تانیتدیران و ائلیمیزین سیاسی یاشاییشیندان سوراق وئرن آغیز ادبیاتیمیزین علمی و تخصصی آراشدیرمالارینا خوصوصی دیقت و تاریخی فاکتلار گوستریلسین. ایندیسه بو ایدیعامیزی ثبوت ائتدیرمک اوچون ، مین ایللردن بری بیزه یادیگار قالان و آتابابالاریمیزین میراث قویدوغو، زنگین آغیز ادبیاتی اورنکلرینین تحلیلینده بو کئرچکلیگه چاتماق یوخ ، بلکه باخینلاشماق ایستردیم.
ناغیللاریمیزدا:
آغیزادبیاتیمیزین ناغیللار قولو، باشقا قوللاردان چوخ اونجه و اسگی زامانالردا یارانمیشدیر. بیز همین ناغیللار واسیطه یسی ایله ائلیمیزین ان اسگی تاریخینه یییه لنه بیلیریک. بیز فولکلورعلمینده ناغیللار قولونا داخیل اولان قهرمانلیق داستانلاریمیزدان بحث ائتمیریک. چونکو ، قهرمانلیق درستانلاریمیز تمامی ایله سیاسی – ایجتماعی دوشونجه لرین قایناغیدیر. آنجاق ائلیمیزین یاراتدیغی افسانه وی ناغیللاردان بحث ائتمک آرتیق اونملی گورونور.
"ملیک ممد" ناغیلیندا، ملیک ممد قارداشلارینین خیانتی نتیجه سینده قویویا دوشور و اورادا دئون الینده اسیر قالمیش قیز لاری آزاد ائدیر. قویودان چیخار کن ملیک ممدین ایپینی قارداشلاری کسیر و قویونون تکینه گئدیر، قیزلاردان بیری اونا توصیه ائدیر کی ، قاباغینا چیخان آغ و قارا قوچلارین واسیطه سی ایله اوردان چیخا بیلر. قیز ملیک ممده دئر کی ، اول اوزونو آغ قوچون اوستونه آتسین آغ قوچ دا اونا آتاجاق قارا قوچون اوستونه ، قارا قوچدا قایتاراجاقدیر آغ قوچون اوستونه، آغ قوچدا اونو ایشیقلیق دونیاسینا آتاجاق . آنجاق ملیک ممد کیریخ دوشور (سهو ائدیر) اول آتیلیر قارا قوچون اوستونه ، آغ قوچدا قایتاریر قارا قوچون اوستونه و نهایت قارا قوچ اونو آتیر قارانلیق دونیایا . ملیک ممد قارانلیق دونیادا یورغون دوشوب ، بیر آغاجین یانیندا دینجلمگه باشلاییر . بو حالدا ، اژدها زومورود قوشونون بالاسینی اودماق ایسته ییر ، ملیک ممد بو وضعیتی گوروب ، اژدهانی ایکی شاققا ائله ییر وزومورود قوشونون بالاسینی ایسه ازدها چنگیندن قورتاریر. زومورود قوشونو ملیک ممدین بو ایشیندن چوخ راضی قالاراق ،اونا هر نه دیلگی اولسا یئرینه یئتیرمک ایسته ییر. ملیک ممد اوندان ایسته ییر کی اونو قارانلیق دونیاسیندان ایشیقلیق دونیاسینا آپارسین ،ائله ده اولور. ملیک ممد ایشیقلیق دونیاسینا گلدیکده قارداشلارینین حیله واویونباز لیقلاری اوزه چیخیر.
بو ناغیلین فلسفی دوشونجه سی بیر یانا اونون ایجتماعی و سیاسی آنلاملاری اوستون مزیت داشییر و بو ناغیلین بعضی حیصه لرینده ایسه فلسفه ایله سیاسی مضمونلار قوشالاشاراق، ناغیلی عواملیقدان قیراقلار دا ساخلاییر. قارداشلاردا اولان مقام پرستلیک ، مادیلیک ناغیلین اساس محورینی تشکیل ائدیر و اینسان اوغلونون قارشیسیندا دوران قارانلیق و ایشیقلیق یولارینا بلدچی چیراغ اولاراق قارانلیق بیر وضعیتدن، ایشیقلیغا و اینسانا یاراشان بیر حیات طرزینی گوستریر.
ناغللاریمیزدا بو کیمی دوشونجه لره چوخ- چوخ راست گلیریک آنجاق بو خوصوصدا باشقا بیر نومونه یه کئچمکله کیفایتله نیریک :
« شیطانین دوستلوغو» آدلی بیر ناغیلدا ، اینسانین آرتیق طاماحلیغی شیطانین اتگیندن یاپیشماسی و اونونلا دوستلوق قاتماسی ، افسانه وی شکیل آلیر. بو ناغیل ، مقام ، شؤهرت اسیری اونلارین عاقیبتینی ماراقلی احوالاتلارلا بیان ائدیر:
دئییر: گونلرین بیرینده یوخسول بیر کیشی ، چؤلدن ، کنده اودون گتیرمیش .کیشی اودون دالیندا یول کئده- گئده شیطانا رایت گلیر. شیطان اونون قیچینا بادالاق آتیب، ییخیر، آنجاق کیشی شیطانا بیر سؤز دئمه دن لعنت اوخومادان اؤز یولونو دوام ائتدیریر. شیطان بیر نئچه دفعه بو ایشی تکرار ائدیب ،کیشی بیر یول اولسون شیطانا لعنت دئمیر. بو ایش شیطانین خوشونا گلیب، اونو اؤزو ایله اؤلکنین خزانه سینه آپاریر و اونلار خزانه دن چوخلو پول گؤتوروب، بیر دفعه لیک کاسیب چیلیغین داشینی آتیر وکئفی بتر ساز اولور.بیر مودتدن سونرا بو کیشی دوستو شیطانلا راستلاشیر، خوش-بئشدن سونرا شیطان اونون وضعیتینی سوروشور. کیشیده دئییر: اوریم چوخدور. آنجاق بویوم (قددیم) بیر آز قیسادیر.
جاماعات یوخاریدان منه باخیر،ایسته ییرم ، هامی آشاغیدان منه باخسین . شیطان دئییر: دوستوم بونون هئچ فیکر – خیالی یوخدور،دور منیمله گل.
شیطان اونو خزانیه آپاریر. آما کیشی بو دفعه یوکون قیزیل ایله توتوب قاییداندا یانیندا دوستو شیطانی یوخ، اؤلکه قوللوقچولارینی گؤرور. قوللوقچولار ،آی گلین خزانه اوغروسونو توتدوق- دئیه اونو یاخالاییرلار. اؤلکه حؤکومداری، کیشی نین بو خیانتینی گؤروب ، اونا اؤلوم حؤکومو وئریر. اؤلکه یه جار چکیلیر .
نئچه ایلدن بری اؤلکه خزانه‌سیندن اوغورلوق ائله‌ین اوغرو بو گون یاخالانیب، و صابح شهرین مرکزی میدانیندا آسیلاجاقدیر. مملکتده کاسادلیغا، یوخسوللوغا سبب اولا و بیت‌المالی اوغورلاییب، اؤز شخصی یاشاییشینا خرجله‌ین بو آدامی چکه ـ چکه شهرین میدانینا گتیریریلر، کیشینی بؤیوک ایزدحام ایچرسینده قورولان دار آغاجینا چیخاریرلار. جمعیتین ایچریسینده شیطان دا گؤرونور. شیطان اؤزونو دار آغاجینا یاخینلاشدیریب، آشاغیدان دار آغاجینا باخیب، دئییر: هه دوستوم اوجالماق ایسته‌ییردین؟ او دا اوجالیغین. ایندی گؤرورسن جاماعات سنه آشاغیدان یوخاری باخیر.
بو افسانه‌ده شؤهرته، مقاما و اؤلکه‌یه خیانتده ایتیهام اولونان، آلچاق بویلو آدام یوخ، بلکه آلچاق اورکلی خبیث بیر سخصدن سؤز گئدیر. بو ناغیل بو گونکو اینسانلارین سیاسی یاشاییشلاریندا دا بیر اؤرنک کیمی و اؤیود وئریجی آنلام کیمی اؤز عکسینی تاپیر.
آتالار سؤزو و مثللر:
آتالار سؤزونون موعیّن حیصه‌سی، اینسان طالعینه قونان سیاسی ـ ایجتیماعی وضعیتدن سوراق وئریر. سیاسی آنلام داشییان بیر آتا سؤزونده گلمیشدیر:
«هئچ کیمسه‌نین چیراغی سحره کیمی یانماز» و باشقا بیر نومونه‌ده: «ظولم یئرده قالماز» آتا ـ بابالاریمیز یوردلاری اوستونو توتان قارا بولودلارین اورتاسیندان بویلانان گونشه اینانیر و اوزون گئجه‌لرین بیر گون سونا چاتاجاغینی اومیدوارلیقلا گؤزله‌ییر.
آتا ـ بابالاریمیز عصیرلر بویو، قانلی ـ قادالی ساواشلارا گیرسه‌لر ده ساواشی، قیلینج وورماغی، مقصدلی یول گؤرمورلر:
«سؤز کسنی قیلینج کسمز» و یا «سؤز قیلینجیدان کسرلی اولار».
ائلیمیز قان قان ائتمگی، اؤز اؤولادلارینا مصلحت گؤرمه‌یرک یئری گلدیکده گذشته گئتمگی ده تاپشیریرلار:«قانی قان ایله یومازلار، قانی سو ایله یویارلار»
موعیّن سببلره گؤره بو گونکو سؤز ایله دئسک، سیاسی دوشونجه‌یه مالیک اولوب، حاکیم دایره‌لر طرفینده بئله‌نچی شخصلره ان نهایت هوجوملار آتا ـ بابالاریمیزین بو کلامیندا قینانیر: «چؤرک کسن اولما، چؤرک وئرن اول»
ایقتیدارلی اولوب، آنجاق اؤزوندن باشقاسینی، حتی یاخین آداملارینا دا قازانجی چاتمایانلار باره‌ده دئمیشلر: «چیراغ اؤز دیبینه ایشیق سالماز»
ایجتیماعی و سیاسی فعالیتلری باجارمایان آداملاری بو سؤزلرله لاغا قویموشلار: «زورنانی وئرسن ناشی الینه، گئن باشیندان چالار»
آذربایجان آغیز ادبیاتی‌نین اؤنملی قوللاریندان اولان آتالار سؤزونده ظولمون قاباغیندا دایانماغی هر ندن یئترلی گؤرورلر: «ظالیمه رحم ائتمک، مظلوما ظولم ائتمکدیر»
ظولمون عدالتله سونا چاتاجاغی، مثللریمیزده اؤز عکسینی بئله تاپمیشدیر: «ظولم ایله آباد اولان، عدل ایله بر باد اولار»
ایجتیماعی و سیاسی حیاتدان سوراق وئرن آتالار سؤزوندن بیر نئچه نومونه:

ـتویوغون تویدا دا باشین کسرلر، یاسدا دا.
ـسن سایدیغینی سای، گؤر فلک نه ساییر.
ـائل بیر اولسا، داغ اوینادار یئریندن، سؤز بیر اولسا، ضرب کرن سیندیرار.
ـپالازا بورون ائل ایله سورون.
ـائل ووران آغاجین سسی چیخماز.
ـالله داغینا باخار، قار وئرر.
ـقیش چیخار، اوزو قارالیق کؤموره قالار.
ـقیش گؤرمه‌ین بولبول، یازین قدرینی بیلمز.
ـکئچمه نامرد کؤرپوسوندن، قوی آپارسین سئل سنی، یاتما تولکو دالداسیندا قوی یئسین اصلان سنی.
بایاتیلاردا:
هر دؤورون ایجتیماعی و سیاسی حیاتیندان تاثیرله‌نن بیر چوخ بایاتی ـ آغی نومونه‌لرینه راست گلیریک. آغیلارین بیر چوخو ائلین آغری ـ آجیلی گونلریندن سوراق وئردیگینه گؤره آغیلاردان واز کئچیب، بایاتیلار حاقّیندا دانیشماق آرتیق یئرلی گؤرونور. بیر بایاتیدا یاراماز آداملارین ایش باشینا کئچیب، لیاقتلیلری لیاقتسیز حساب ائدنلر بو بیر تئل بایاتیدا اؤز اورژیناللیغینی تاپمیشدیر:
عزیزیم قار قالاندی
قار یاغدی قار قالاندی
قارقالار لاچین اولدو
لاچینلار قارقالاندی
آتالار سؤزونده اولدوغو کیمی بایاتیلاردا دا، ائلیمیز گله جگی ایشیقلی گؤرموش و گلن گونه ایسه اومید گؤزیله باخمیشلار:
عاشیق ناچار آغلاما
گونلر کئچر آغلاما
قاپینی باغلایان فلک
بیر گون آچار آغلاما
فلسفی، ایجتیماعی و سیاسی آنلاملار داشییان بایاتیلاریمیزین اکثریتی داغلیق قاراباغ مؤوضوعسونا عایید دیر. تاریخ بویو بیر چوخ حادثه لرین شاهیدی اولان، دفعه‌لرله دوشمن تاپداغی آلتیندا قالان بو بؤلگه‌میزین بایاتی نومونه‌لرینده گیزلنن بیر آیریلیق و حسرت دردی گؤرونو. اونلاردان بیر نئچه سینی اوخویوروق:
دومان داغدان بئله گل
انگل اولمل بئله گل
عزراییل اووا چیخیب
سنی وورار بئله گل

من عاشیق قالا یالقیز
بورج اولماز قالا یالقیز
قورخورام غریب اؤلم
جنازم قالا یالقیز

بیز بو یولا بلدیک
گئتمه میشیک بلدیک
شادلیقلا ایشیمیز یوخ
غم یولونا بلدیک

سنی ووردو بوز ایلان
یومورتاشی توز ایلان
وارمی هئچ سنین کیمی
پرکاری تئز پوزولان؟

عزیزینم بئله یاز
قلم گؤتور بئله یاز
ناکام کؤنول شاد اولماز
یوز ایل گلسه بئله یاز

چیچکلر حالا گلدی
آریلار بالا گلدی
نه گوناه ائله دین کی
باشینا بلا گلدی.

لطیفه و گولمه‌جه‌لرده:
اینسانلارین ایجتیماعی و سیاسی صحنه لرینده اؤنملی رول اویناییب، سانباللی ائتگیلر بوراخیب و آغیز ادبیاتیمیزین داییما دگرلی نومونه‌لریندن بیری اولان گولمه‌جه‌لر اینسان حیاتی ایله سیخ باغلیلیغی اولموشدور. ظولمون اودونو سؤندورمکده و ظالیم حؤکمدارلاری پیس نیتلریندن چکیندیرمکده، گولمه‌جه‌لرین و لطیفه‌لرین رولو بؤیوک اولموشدور.
شاهلارین و حؤکمدارلارین دربارلاریندا اولان «‌دلخکلر» بعضاً اؤز دؤورولرینین آیدین فیکیرلی شخصیتلریندن حساب اولورلار. اونلار گولوش و طنز چرچیوسینده حؤکمدارلارین عیبه‌جر ایشلرینی تنقید ائدیب، اونلاری یئرسیز ظولم ائتمکدن و حقسیز قان تؤکلمکدن چکیندیرمیشلر.
دئییر گونلرین بیرینده اؤلکه پادیشاهی بیر نئچه نفری اؤلدورمک ایسته‌ییرمیش، بونلارین اؤلومونه حتی دربار آداملاری دا ناراحات ایمیش.
شاهین یاخینلاری، وزیری و حتی حیات یولداشی دا اونو بو ایشیندن چکیندیره بیلمیرمیش. وضعیتی گؤرن دلخک اؤزونو شاهین یانینا چاتدیریر. شاه اونا دئییر اگر منی گولدوره بیلسن، او آداملارین گوناهیندان کئچه‌جگم. دلخک بیر نئچه دفعه شاهی گولدورمک ایسته‌دیکده، گؤرور بو سؤزلر اثر ائتمیر. نهایت وار گوجونو توپلاییب، شاهی گولدورور و گوناهسیز آداملاری ایسه اؤلومدن قورتاریر.
***
سیاسی دوشونجه‌لرین آیدین ترجمانی اولان، شیفاهی ادبیاتیمیزین بیر چوخ نومونه‌لریندن سؤز آچا بیلمه‌دیک، آنجاق بونو دئیه بیلیریک کی، آغیز ادبیاتیمیزین اکثریتینده بو مزیتی تاپماق آیدان آری، سودان ایسه دورودور.